امانتداری از خصلت های نیكی است كه در قرآن و روایات اسلامی در باره آن زیاد سفارش شده و در مقابل خیانت در امانت نهی شده است.
خداوند در آیه 58 سوره مباركه "النساء" مردم را به رعایت امانت داری فرمان داده است: "ان الله یامركم ان تودوا الامانات الی اهلها" خداوند فرمان می‏دهد كه امانتها را به صاحبانشان برگردانید.
همچنین در آیه دیگری از قرآن كریم آمده است: "والذ?ن هم ?ماناتهجم و عهدهم راعون"، مومنان كسان? هستند كه امانت دارند و بر عهد خود وفا م? كنند (مومنون آ?ه 8) و خداوند در آیه 37 سوره انفال نیز مومنین را از ارتكاب خیانت در امانت نهی فرموده است.
رعایت امانت همچنین در روایات متعددی مورد تاكید و سفارش معصومین(ع) قرار گرفته است. پیامبر اكرم(ص) فرمودند: "كسی كه در دنیا به امانتی خیانت كند و آن را به صاحبش برنگرداند و مرگش فرا رسد بر غیر آیین من مرده است."
امانتداری از منظر اجتماعی نیز حایز اهمیت است، زیرا زمینه اعتماد میان افراد جامعه را فراهم می كند و در واقع لازمه زندگی اجتماعی است و خیانت در امانت موجب اخلال در نظم عمومی شده و اعتماد عمومی را تضعیف كرده و به سرمایه اجتماعی لطمه می زند.
به هر حال خیانت در امانت جزء گناهان بزرگ محسوب می شود و در قانون مجازات اسلامی نیز جرم بوده و برای مرتكبان آن مجازات تعیین شده و خسارت زیان دیده نیز می بایست جبران شود.
خیانت به معنای پیمان شكنی، نقض عهد، بی وفایی و رعایت نكردن امانتداری است. امانت در اصطلاح عبارت از مالی است كه بوسیله یكی از عقود امانی یا به حكم قانون نزد شخصی باشد.
جرم خیانت در امانت در قانون تعریف نشده است، اما حقوقدانان با توجه به مصادیق مذكور در ماده 673 و 674 قانون مجازات اسلامی 1375 خیانت در امانت را به عمل عمدی و بر خلاف امانت امین به ضرر صاحب مال تعریف كرده‌اند.
دكتر حسین میر محمد صادقی، در تعریف جرم خیانت در امانت می نویسد: خیانت در امانت عبارت است از استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود نمودن توآم با سوء نیت مالی كه از طرف مالك یا متصرف قانونی به كسی سپرده شده و بنا بر استرداد یا به مصرف معین رسانیدن آن بوده است.(كتاب جرایم علیه اموال و مالكیت ص 147)
** عناصر تشكیل دهنده جرم خیانت در امامت
* عنصر قانونی جرم خیانت
در ایران خیانت در امانت برای اولین بار در ماده 241 قانون مجازات عمومی سال 1304 جرم و قابل مجازات شناخته شده است. با تصویب قانون مجازات اسلامی(تعزیرات) در سال 1362 مواد 117، 118، 119 به ترتیب جایگزین مواد 239 ، 240 و 241 قانون مجازات عمومی شد و این مواد را به طور ضمنی نسخ نمود.
در سال 1375 با تصویب قانون تعزیرات، قانونگذار در مواد 673 و 674 به جرم خیانت در امانت می پردازد.
در حال حاضر عنصر قانونی جرم خیانت در امانت ماده 674 قانون تعزیرات مصوب 1375 می باشد. در این ماده آمده است: "هر گاه اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشته هایی از قبیل سفته و چك و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وكالت یا هر كار با اجرت یا بی اجرت به كسی داده شده و بنا بر این بوده است كه اشیاء مذكور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی كه آن اشیاء نزد او بوده آنها را به ضرر مالكین یا متصرفین آنها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود نماید به حبس از شش ماه تا سه سال محكوم خواهد شد".
* عنصر مادی جرم خیانت در امانت
عنصر مادی جرم خیانت در امانت عبارت است از استعمال، تصاحب، اتلاف و یا مفقود كردن مال مورد امانت كه می تواند به شكل فعل یا ترك فعل باشد. اما عمدتاً به صورت فعل است كه در ماده 674 آمده است.
استعمال: استفاده كردن از مال مورد امانت جرم است، برای مثال شخصی خودروی خود را به دوستش امانت می‌دهد تا در پاركینگ منزل خودش از آن نگهداری كند، ولی دوست وی از آن خودرو برای مسافركشی استفاده می‌كند.
تصاحب: یعنی شخص امینی به جای انجام وظیفه‌اش، مال دیگری را از آن خود بداند و با آن طوری رفتار كند كه دیگران گمان كنند او مالك مال است.
اتلاف: تلف یا نابود كردن مال مورد امانت، یكی دیگر از گونه‌های خیانت در امانت است.
مفقود كردن: امین بدون این كه مال مورد امانت را تلف كند، موجب شود كه دستیابی آن برای مالك غیر ممكن شود.
* شرایط و اوضاع و احوال جرم: برای این كه جرم خیانت در امانت تحقق یابد شرایطی لازم است كه عبارت است از این كه: موضوع جرم باید مال یا وسیله تحصیل مال باشد، مال امانی باید از سوی مالك یا متصرف قانونی به امینی سپرده شود، مال به امین به یكی از طرق قانونی و با شرط استرداد یا به مصرف معین رسانیدن سپرده شده باشد. علاوه بر این بین فعل مرتكب و ضرر مالك یا متصرف قانونی آن رابطه علیت برقرار باشد.
* عنصر معنوی جرم:
عنصر معنوی جرم، سوء نیت عام و سوء نیت خاص است. سوء نیت عام به معنی انجام عمدی عمل تصاحب، استعمال، تلف یا مفقود نمودن مال موضوع امانت است و سوء نیت خاص یعنی قصد و اراده ورود ضرر به غیر است. بر این اساس تعدی یا تفریط مال امانی همراه با سوء نیت موجب مسئولیت كیفری است.
* تفاوت جرم خیانت در امانت با سرقت و كلاهبرداری:
جرم خیانت در امانت از زمره جرایم مقید است و رفتار مرتكب منتهی به نتیجه خاصی می شود. بدین ترتیب ورود ضرر به مالك یا متصرف، بر اثر فعل مرتكب، لازمه تحقق خیانت در امانت است.
در كلاهبرداری، نتیجه جرم، بردن مال غیر است، در حالی كه انتفاع كلاهبردار یا فرد مورد نظر وی از آن نیز شرط است. اما در جرم خیانت در امانت، فقط ورود ضرر به مالك یا متصرف شرط است، حتی اگر خود خائن از مال منتفع نشده باشد.
در كلاهبرداری متهم با توسل به اقدامات متقلبانه، مال غیر را به دست می‌آورد. در صورتی كه در جرم خیانت در امانت زیان دیده از جرم، با میل و رضای خود مال خود را در اختیار متهم می‌گذارد.
تفاوت جرم خیانت در امانت با دزدی این است كه در دزدی مرتكب مال غیر را به طور مخفی می‌رباید.
* تحقق جرم خیانت در امانت منوط به عقد امانت یا ودیعه نیست
نكته دیگری كه باید به آن اشاره شود، این است كه برای تحقق جرم خیانت در امانت لزوما نیازی به عقد امانت یا ودیعه نیست. قانونگذار در ابتدای ماده 674 از چهار عقد امانت آور (اجاره، امانت،رهن و وكالت) به عنوان عقودی كه می توانند مبنای جرم خیانت در امانت قرار گیرند، نام برده است.
دیوان عالی كشور نیز در یكی از آراء خود بر عدم ضرورت انعقاد یك عقد امانت به عنوان مبنای جرم خیانت در امانت تاكید كرده است.
قانونگذار در ماده 674 قانون مجازات اسلامی برای جلوگیری از فرار خائنین از مسئوولیت به بهانه این كه عقدی بین آنان و مالك یا متصرف مال منعقد نشده و یا اینكه آن عقد، باطل بوده است خود را از محدود? عقود خارج كرده و سپرده شدن مال برای "هر كار با اجرت یا بی اجرت" را مبنای تحقق جرم خیانت در امانت دانسته است.
* مجازات جرم خیانت در امانت
مجازات مرتكب جرم خیانت در امانت بر اساس ماده 674 قانون تعزیرات مصوب 1375 حبس از شش ماه تا سه سال می باشد.
همچنین قانونگذار در ماده 673 قانون یاد شده، برای سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء یك تا سه سال حبس تعیین كرده است.

www.tebyan.net